İnsan ve hayvan davranışlarıyla ve bilişsel süreçleriyle ilgilenen psikoloji biliminin bir asırlık bir tarihi vardır. Psikoloji, biyolojiden sosyolojiye kadar uzanan hayli geniş bir alanı kapsamaktadır.
Psikoloji insan ve hayvan davranışlarını ve bu davranışlarla ilintili ruhsal, toplumsal ve biyolojik süreçleri inceleyen bir alandır. Bir meslek olarak ise psikoloji, psikoloji bilgilerinin insan problemlerini çözmek için kullanılmasıdır. Bu bilginin kullanılması psikolojinin alt alanlarına nazaran değişmekle birlikte lisanı yeterli kullanma, araştırma, istatistiksel tahlil ve empati üzere kimi özel marifet ve yetenekleri gerektirir.
Psikologlar iki kıymetli bağlantı üzerinde çalışırlar: birincisi; beyin ve davranış, ikincisi; etraf ve davranış ilgisidir.
Psikologlar hem araştırmacı olarak müşahede, deney ve tahlil üzere bilimsel yolları izlemek hem de bilimsel bulguları uygulamak için yaratıcı olmak durumundadırlar. Psikologlar araştırma yaparak geliştirdikleri kuramları sınarlar ve araştırmalar sonucu ortaya çıkan yeni bilgileri uygulama alanında çalışanların kullanımına sunarlar. Ayrıyeten, bireylerin ve toplumların değişen ihtiyaçlarını karşılamak emeliyle yeni yaklaşımlar geliştirirler.
Psikoloji epeyce geniş bir alandır. Psikologlar temel ve uygulamalı alanlarda araştırma yaparlar, toplumdaki örgütlere ve öbür kurumlara danışmanlık hizmeti verirler, bireylere teşhis koyar ve tedavi ederler, lise ve üniversitelerde psikoloji öğretirler, çeşitli testler kullanarak zekâyı ve kişiliği ölçerler, davranışları ve bilişsel fonksiyonları değerlendirip gerekli durumlarda yardımcı olurlar.
Çok kapsamlı bir alan olan psikolojinin gelişim psikolojisi, klinik psikoloji, eğitim psikolojisi, endüstriyel psikoloji, klinik psikoloji, nöropsikoloji üzere alt kolları bulunmaktadır. Bu alanlardan nöropsikoloji, beyin yapısı ve işleyişi üzere zihinsel faaliyetleri ve bu işlevler ile insan davranışı ortasındaki ilgiyi ele alan psikoloji alt kısımdır.
NÖROPSİKOLOJİ
Psikolojinin alt kollarından biri olan nöropsikoloji, beyninin yapı ve işlevlerinin makul ruhsal olaylarla olan münasebetini anlamayı gayeler. Nöropsikoloji bilim alanında maksat; tüm canlıların ve bilhassa de insan vücudunun en değerli organı olan beyinde meydana gelen fonksiyon bozukluklarının, zihinsel ve davranışsal süreçleriyle tesirini belirlemektir.
Nöropsikoloji, zihinsel süreçlerin hudut sistemi ve bilhassa de beyindeki karşılığını inceleyen disiplinlerarası bir kısımdır. Bilimsel çalışmalar, zihnin ve beynin birbiriyle etkileştiğini ortaya koymaktadır. Bu bakımdan nöropsikoloji bilimi tüm canlıların, fakat bilhassa de insanın anlaşılması açısından büyük kıymet taşımaktadır.
Bu bilim kısmının ana konusu; beyinde tümör, enfeksiyon ve metabolik nedenlerle oluşan hasar ve bozuklukların zihinsel süreçlere, bilişsel ve duygusal etkinliklere tesirini incelemektir. Bu ‘klinik’ çeşitten bir nöropsikolojidir ve kapsamındaki temel süreçler; teşhis koyma, tedavinin tesirliliğini kıymetlendirme ve hastaya özel rehabilitasyon programı oluşturmaktır.
Fakat nöropsikoloji yalnızca klinik tarafı olan bir bilim kolu değildir. Günümüzde nöropsikoloji bilimi; klinik nöropsikoloji, uygulamalı nöropsikoloji ve temel nöropsikoloji üzere alt kısımlara ayrılmaktadır. Temel nöropsikolojinin hedefi, beyin ve zihin bağlantıları üzerinde araştırmalar yapmak ve bu bağlar konusunda model ve kuramlara ulaşmaktır. Ayrıyeten, gerek klinik ve gerekse temel nöropsikolojideki en temel ve kritik öğe bilişsel süreçlerin muteber ve geçerli bir biçimde ölçülmesidir. Bu ise nöropsikolojik testler kullanılarak yapılır. Nöropsikolojik testler ve bunların standardizasyonu, temel nöropsikolojinin en temel faaliyetleri ortasındadır.
Nöropsikolojinin Uygulandığı Alanlar
Nöropsikolojinin, temelde, beyin-zihin münasebetin kıymetlendirilmesine dayanan, sergilediği bütünleşik yaklaşımın kapsamındaki uzmanlık alanlarının bilgi ve marifetinin kullanımını gerektiren ve bu nedenle de disiplinlerarası nitelik taşıyan bir uzmanlık kısmı olduğu belirtilmiştir. Bu niteliklere sahip olan nöropsikolojinin uygulandığı alanları üç temel başlık altında toplamak mümkündür: teşhis, hasta takibi ve rehabilitasyon, araştırma.
BEYİN’İN YAPISI VE İŞLEVLERİ
Yaklaşık 1250-1300 gr. yükünde olan insan beyninde, yaklaşık 100 milyar nöron ve yaklaşık 900 milyar Glial hücresi bulunmaktadır. Glial hücrelerinin gelişmiş nöronların büyümesini yönlendirmek, desteklemek ve nöronların etrafını sararak, elektriksel yalıtımı sağlamak üzere misyonları vardır. Başka bir beyin hücresi olan nöronlar ise; görme, işitme koklama üzere duyusal bilgilerin iletimini sağlamanın yanı sıra, kas hareketlerini denetim eden, hazmı düzenleyen, hormon salgılayan, hayal kurma, hatırlama, düşünme üzere pek çok sürecin oluşmasını sağlayan bir ağ/şebeke halinde çalışırlar.
Bir beyin hücresi olan nöronda, hücre gövdesinden çıkan uzantılara akson ismi verilir. Aksonun ucunda var olan yumru formundaki kollarda ise, komşu nöronlarla bağlantısı sağlayan nörotransmitter ismi verilen kimyasal ileticiler yer alır. Nöronlar ortasında bağlantısı sağlayan bu nörotransmitter unsurlar çok çeşitlidir: Dopamin, serotonin, norepinefrin, gamma-aminobutirik asit en çok bilinenlerdir. Aslında çeşitli düşünme, bellek, dikkat, hayal kurma üzere bilişsel davranışlarımızın yanı sıra, dürtü, güdülenme, kalp atışı, uyku, yeme, cinsellik vb. motor ve duygusal davranışlarımızın oluşmasını sağlayan beyindeki temel sistemin işleyişi bu nörotransmitter unsurların aracılığıyla oluşmaktadır. Bu hususların beyinde az ya da çok salınması ise kimi nörolojik ve psikiyatrik hastalıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Milyarlarca nöronun bir ortaya gelerek oluşturduğu beyin/serebral korteksin yüzeyinde gyrus ve sulcuslar beynin girinti ve çıkıntılı alanlarını oluştururlar. Sulcuslar ve gyruslar sayesinde beyin, kafatası içinde sıkıştırılmış bir halde yer alır. Serebral korteks fonksiyonlarına nazaran 4 temel loba ayrılarak incelenir. Korteksin büyük kısmını kapsayan ve alnımızın çabucak üstünde yer alan, alın lobu olarak da isimlendirilen frontal lob kişilik, hisler, etraftaki olaylara dikkat etmek, ahlaki kıymetler, kısa-süreli bellek, karar verme, planlama, akıl yürütme üzere pek çok bilişsel, duygusal ve motor davranışımızın oluşmasında rol oynar.
Korteksin en üst, zirve bölgesinde ise parietal lob yer alır. Algı ve duyusal davranışlarımızın oluşmasında misyon almasının yanı sıra çeşitli duyu organlarından gelen bilgileri birleştirmede, ısı ve acıyı hissetmede ayaklar ve eller üzere beden organlarının nerede olduğunun bilinmesi ve tesirli bir formda kullanılmasında, objelerin yerlerinin belirlenmesinde, kullanılmasında ve kimi mekansal görüş süreçleri, tarafın bulunması parietal lobun işlevleri ortasındadır.
Kulakların çabucak üstünde yer alan temporal (şakak lobu) lob işitmeyle ilgili duyusal girdilerin işlenmesinin yanı sıra, dengeli bir biçimde konuşma (wernicke alanı), kelamlı ve yazılı materyalin işlenmesi, bellek üzere davranışlarımızdan sorumlu beyin bölgesidir.
Beynin gerisinde yer alan oksipital lob ise, renklerin görülmesi, obje ve hayvanların tanınması, görsel bütün bilgilerin işlenmesinde rol oynar.
Beyin fonksiyonlarını yerine getirebilmek için bedene giren oksijenin %22’sini kullanır. Kalbin deveran sistemine pompaladığı total kan ölçüsünün %16-20’si beyne gelmektedir. Bu da beynin bedendeki kıymetini anlamak için kafidir.
Beyin hücreleri ortasında f
izikî bir bağ bulunmakla birlikte nöronlar ortası elektrokimyasallar beyin hücreleri ortasındaki ilişkiyi sağlamaktadır.
Dış dünyadan gelen ışık ve ses gücü üzere fizikî uyaranlar duyusal sistem tarafından yakalanır, hudut hücrelerine ahenk sağlar ve beyne iletilir. Daha sonra bu mesajlar birinci tahlil evresinden geçirilir, öteki merkezlere ve hipocampusa eş vakitli olarak gönderilerek kelam konusu mesajların birçok fonksiyonu yanında duyusal içeriği de kıymetlendirir. Bu iz ileride tekrar kortekse ve nörokimyasalların aktive edildiği öbür alanlara yönlendirilir. Bazen bu durum daima bellek izlerinin oluşmasına neden olur. O denli ki birebir ve ya misal duyusal izlenimler algılandığında bellek izi faaliyete geçirilebilir.
Dış dünyadan gelen uyaranlar aracılığı ile bir nöron ne kadar çok ateşlerse temaslı olduğu nöronlar üzerinde o kadar büyük tesiri olur. Nörol işlenme beynin tamamına yayılır ve birçok gölgede paralel biçimde gerçekleşir.
Bilhassa bellek, algı düşünme ve sorun çözme üzere yüksek seviyeli bilişsel ve karmaşık süreçler algısal ve motor alanların münasebetleri sonunda ortaya çıkar ve beynin tamamına dağılmış alt fonksiyonlara ayrılır. Beyin işleyişi ile ilgili birçok bilgi patolojik beyin çalışmaları, hayvanlar üzerinde yapılan deneyler ve beyin görüntüleme prosedürleri ile elde edilmiştir.
Yapılan araştırmalarda deneklere yaptırılan faaliyetlerin beynin hangi bölgesini daha çok aktive ettiği Positron Emisyon Tomografisi (PET) çalışmaları ile belirlenmiştir. Başka beyin görüntüleme formülleri de bu araştırmaları desteklemektedir.
PET beyindeki glikoz kullanımını tarar. Pet taramalarında kan sirkülasyonundaki radyoaktif modülleri ölçen dedektörler kullanılmaktadır. Beynin etkin kısımları daha çok kan akışına muhtaçlık duymaktadır. Kanlanmanın ağırlaştığı bu bölgeler tarama sonucunda net olarak belirlenebilmektedir.
Her ne kadar beynin muhakkak bölgeleri aşikâr fonksiyonlar için özelleşmiş olsa da dikkat, bellek, zeka üzere bilişsel işlevler tıpkı vakitte beynin bütününü kapsayan süreçleri içermektedir.
Beyinde işleyen bu süreçler birçok bilim kısmında incelenmekle birlikte, insan davranışlarının araştırıldığı psikoloji bilim kolunu ilgilendirmektedir. Kognitif Psikoloji bu alanda; deneyim edinme ve düşünme vasıtasıyla edinilen kognitif davranışlar ile ilgilenir. Düşünmeyi, sorun çözmeyi ve lisanın kullanılmasını kapsayan bir araştırma ve uygulama alanıdır.
Bunun için öncelikle dikkat, bellek, zeka üzere bilişsel işlevlerin tanımlanması, bu işlevlerin geliştirilmesi için uygulanan kognitif rehabilitasyon sistemlerini incelemek gerekmektedir.
DİKKAT
William James’e nazaran dikkat: Zihnin tıpkı anda beliren obje ya da niyetlerden birini açık ve net olarak sahiplenmesidir. Dikkatin temelinde odaklanma, konsantrasyon ve bilinçlilik yatar. Dikkat denilince birtakım uyaranlarla daha tesirli olarak uğraşabilmek için onları seçip başkalarından vazgeçme anlaşılır. Etrafımızda çok fazla sayıda uyarıcı bulunmaktadır. Organizmanın bu uyarıcıların tümünü algılaması mümkün değildir, uyaranlardan birinin seçilmesine algıda seçicilik denir. Etraftaki ikazcılardan hangisini seçeceğimiz dikkatimize bağlıdır. Dikkat seçiciliği gerektirir. Bu satırları okurken bir an durun ve gözlerinizi kapatarak size ulaşan çeşitli uyaranlara dikkat edebilirsiniz. Bu seçim yapma sürecine seçici dikkat denir. Bir şeye gözlerimizi hareket ettirmeden de seçici dikkat gösterebiliriz.
Dikkatimizi neye yönelteceğimizi ise gereksinimlerimiz belirlemektedir. Beynin, girdilerin seçimine aracılık eden iki farklı sistem içerdiği görülür. Bir sistem yerleştirmeyle ilgili olup pek çok yer ortasından birini seçmekten ve bir yeri öbür bir yerden ayırmaktan sorumludur. Buna posterior sistem denir, zira beyin yapıları –parietal korteksin bir kısmı ve birtakım altkortik yapılar- beynin ardında yer alır. Dikkatle ilgili öbür sistem, bir objenin yerinden çok özellikleriyle, örneğin biçimi ya da rengiyle ilgilidir. Buna da anterior sistem denir, zira bu yapılar – anterior nesil ya da bir altkortik yapı- beynin ön kısmında yer alır.
Bu süreçler dikkatle ilgili faaliyetleri koordine eden ve reaksiyonları yöneten bir merkezi yürütücü tarafından düzenlenir. Merkezi yürütücü hangi olayların dikkat etmeye kıymet olduğuna, hangilerinin görmezden gelineceğine karar veren bir denetleyici üzere davranır. Özetle; dikkat edeceğimiz objeyi, onun ya yeri ya da öteki bir özelliği üzerinde ağırlaşarak seçebiliriz ve beynin büsbütün farklı iki bölgesi bu iki tıp seçiciliği tamamlamak için kullanılır.
Bilim etrafları seçici dikkat vazifelerinin yerine getirilmesi konusunda araştırmalar yaparken PET taramalarını, kullanmışlardır. Bu taramalarda bir denekten dikkatini bir yerden başkasına kaydırması istenildiğinde kan akımında hasebiyle nöral faaliyette (en fazla artışın görüldüğü kortik bölgeler) artış gözlemlenmiştir. Bu sonuç dikkatin beyindeki yerinin her iki yarıkürenin parietal lobları olduğu görülmüştür. Hasebiyle, olağan bir beynin vazifesi gerçekleştirirken aktif olan bu bölgeleri, bu misyonlar yerine getirilemiyorsa hasara uğramış demektir.
Bilim adamları patolojik beyin incelemeleri sonucunda, bu bulguları birlikte ele aldıklarında beynin parietal bölgelerindeki faaliyetin, dikkatin muhakkak yerlerde toplanmasına aracılık ettiği fikrinde birleşmişlerdir.
Dikkat edilecek obje seçildiğinde, nöral süreçte nasıl değişiklikler olur?
Sorunu somutlaştırmak için bir dizi renkli geometrik objenin kullanıldığı bir deneyi ele alalım. Bu deneyde, denekten sırf kırmızı olan objelere dikkat etmesi ve bir üçgen verildiğinde bunu işaret etmesi istenir. Anterior sistem, dikkati renge yöneltecektir. Pekala, her uyaran nöral süreçte diğer ne üzere değişiklikler yaratır? Karşılık şudur; Görme korteksinin renkle ilgili bölgeleri, deneğin seçici olarak renge dikkat etmediği bir duruma kıyasla daha aktif hale gelir. Daha genel olarak anlatılmak gerekirse, beynin dikkat edilecek bilhassa ilgili bölgeleri (bu özellik renk, biçim, doku, hareket vb. olabilir) faaliyetlerini artıracaktır. (Posner ve Dehaene, 1994).
Dikkat edilen özelliklerin bu formda büyütülmesiyle ilgili en uygun bulgulardan kimileri PET araştırmalarından sağlanmıştır. Bir deneyde (Corbetta vd, 1993), beyin taraması uygulanan deneklere çeşitli renk ve biçimlerde hareket eden objeler gösterildi. Deneklerden bir durumda hareket halindeki objeler ortasında meydana gelen değişiklikleri, bir öbür durumda ise renk değişikliklerini keşfetmeleri istendi. Burada, birinci durumda dikkat edilen özellik hareket, ikincisinde ise renkti. Fizikî uyaran her iki durumda özdeş olsa da, hareketle ilgili olduğu bilinen kortik alanların birinci durumda, renkle ilgili olan alanların ise ikinci durumda daha faal oldukları görüldü.
Bu cins çalışmalar sonucunda, dikkatin çoğalmasıyla ilgili olan şeylerin sadece ruhsal değil, biyolojik olduğu da ortaya çıkmıştır.
Dikkat, farklı gereksinimleri karşılamak için özelleşmiştir. Ağırlaştırılmış dikkat ile bölünmüş dikkat de dikkat tiplerinden olmakla birlikte ortalarında kıymetli bir fark bulunmaktadır.
Ağırlaştırılmış Dikkat
Ağırlaştırılmış dikkati tahlil etmek ismine yapılan deneylerde deneklere birebir vakitte iki yahut daha fazla duyusal ihtarın verilmesi ve bunların tekine yansıda bulunmaları talimatının verilmesi istenmiştir. Bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar bize insanların aşikâr girdileri, öbürleri ortasından ne derece tesirli bir düzeyde seçebileceğini gösterir. Seçme sürecinin yapısını ve dikkat edil
meyen uyaranların akıbetini araştırma imkânı verir.
Bölünmüş Dikkat
Bölünmüş dikkati tahlil etmek ismine yapılan deneyler de ikiden fazla duyusal ihtarın tıpkı anda verilmesiyle incelenir lakin burada, deneklerden bütün uyaran girdilerine dikkat edip reaksiyonda bulunmaları istenir. Çok genel olarak, bölünmüş dikkat deneyinde iki farklı uyaranın tıpkı anda süreçleşmesi kelam bahsidir (Kendilerine söylenen sözleri tekrar ederken bu sözleri kâğıda yazmak gibi). Bölünmüş dikkat çalışmaları kişinin prosesleme sonları hakkında kullanışlı bilgiler sağlarken birebir vakitte da dikkat düzenekleri ile onların kapasiteleri hakkında fikir verebilir. Prosesleme sistemindeki çeşitli noktalarda; ilgili malumatı, ilgisiz olanından ayıklamak için bir sistem olarak ele alınabilir.
Milyonlarca dış uyarana karşın makul olaylarla başkalarına nazaran daha çok ilgilenmemizin nedenlerinden biri, kanal kapasitesinin bilgi sürece yeteneğimizi kısıtlamasıdır. İkinci neden ise hangi ayrıntılarla ilgileneceğimiz konusunda denetim yetkimizin olmasıdır. Beyinde birebir anda birkaç hudut lifi ateşlendiğinde beyne tıpkı anda birkaç duysal ileti gelebilir. Filtre modelinde Broanebdt’ın seçici dikkat ve bellek ortasında bir irtibat oluşturması pratik ve teorik açıdan değer taşımaktadır. Bu teori seçici dikkatin birkaç fenomene bağlı olmadığını neredeyse bütün bilişsel sistemlerle bağlantı içinde olduğunu hatırlatmaktadır. Bu modele nazaran dikkat bir kanaldayken öbür kanal kapatılır.
Otomatik Sürece
Bilginin otomatik işlemesi konusunda Posner ve Snyder (1974-1975) çok yapısal bir tarifi paylaşmışlardır. Otomatik süreç istemdışı gerçekleşmektedir. İçinde farklı renklerle yazılmış kırmızı, yeşil üzere sözcükler geçen ve iştirakçilerden sözcüğün rengini telaffuzları istenen stroop testinde bireyler, iki vazife ortasında çelişkiye düşerler ve genelde sözcüğün rengini söylemek yerine sözcüğü okurlar. Renk tanımlamaktan daha güçlü bir otomatik süreç olan okuma süreci baskın çıkar.
Otomatik süreçler hakkındaki çalışmalar bize bilinçdışında gerçekleşiyormuş üzere gözüken karmaşık bilişsel faaliyetler hakkında bilgi vermesi açısından kıymetlidir. Keman çalmak, otomobil kullanmak üzere faaliyetler muhtemelen üzerinde çok çalışılmış ve hatta birçoğu otomatikleşmiş faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerdeki başarılı performansımız şuurumuzu daha sıkıntı ve dikkat gerektiren süreçlere yönlendirmemizi sağlar.
Muhakkak şartlar sağlandığında bilinçaltı kolaylaştırma tesiri görüldüğü bilinmektedir. Lakin şuurun hudutlu kapasitesi vardır. Şayet bir iş, şuurun çok fazla katkısını gerektirmiyorsa birebir anda iki faaliyeti gerçekleştirebiliriz. Klasik olarak çalışan bellekte yaklaşık 5-9 sözcük yahut sayı tutulduğundan bahsederiz. Lakin bu sayı onları tekrarlamıyorsa 3 yahut 4 e düşer. Birebir halde otomatik süreçler tıpkı anda gerçekleşirken kısıtlı hareketler (kontrol edilmiş) bir formda evvel biri sonra oburu olmak üzere gerçekleşir. (Laberge 1980) Dikkatli, formda çalışmış ikili misyon durumlarında; şuurlu bir biçimde denetim edilen vazifeler birbirleri ile karıştırılır, gecikme ve yanılgılara neden olurlar lakin vazifelerden biri ya da ikisi pratiklerle otomatikleştiğinde karışma azalır ve tümü ile kaybolabilir.
BELLEK
Bellek, benlik duygumuza ait süreklilik duygusu sağlayarak, bilgiyi bir süreç aracılığıyla belirli bir vakitten sonra geri getirme marifeti olarak tanımlanabilir. Bellek, algı ve dikkat ile birlikte çalışan kognitif bir işlevdir. Bellekten kimi şeylerin geri getirilmesi üzere ruhsal bir fonksiyon, beynin her tarafına dağılmıştır ve bilgiyi geri getirme süreci çeşitli yerlerde paralel yollarla başarılır.
Bellek kısaca; öğrenilen bilgilerin zihinde tutulması sürecidir. Belleğin değişik çeşitleri vardır. Örneğin, vakit açısından sınıflandırıldığında, öğrenilen bilgilerin kısa mühlet sonra hatırlanabildiği kısa-süreli bellek; öğrenilen bilgilerin çok uzun mühletler boyunca hatırlanmasını sağlayan uzun-süreli bellek üzere. Bellekteki bilgilerin şuurunda olunması ile ilgili sınıflama açık ve örtük belleği içerir. Açık bellek bilerek ve isteyerek, farkında olunarak öğrenilen ve belleğe atılan bilgileri içerir. Örtük bellek ise farkında olmadan öğrenilen bilgilerle ilgili bellektir. Öğrenilen bilgi otomatik hale geldiğinde de örtük bellek kapsamına girer. Mesela bisiklete binme, otomatik hale geldikten sonra artık örtük bellekte yer alır; kişi bu aktifliği genelde düşünmeden sürdürür. Niteliksel açıdan bakıldığında belleğin anısal (episodik) ve anlamsal (semantik) cinsleri vardır. Anısal bellek belli yer ve vakitte oluşmuş olaylara ait bellektir. Semantik bellekte ise episodik bellek izleri özümsenmiş, dinamik bellek süreçleri sonucunda kavramlara ulaşılmıştır.
Belleğin nörolojik temelini araştırma yollarından biri tek tek nöronların ve onun sinapslarının moleküler ve hücresel biyolojisinin araştırılmasıdır. (Squire 1986) Bellek, özel beyin sistemleri her olayın makul taraflarını temsil etmeleri bakımından lokalize olmuştur. Lakin bütün halinde bir olayın temsilinde birçok nöral sistem rol oynadığı için de yayılmıştır. (Sequire )
Bilginin kısa bir müddetliğine kısa vadeli bellekte (KSB) de görsel olarak kodlandığı bulunmuştur. İki hipotetik bellek deposu ortasında bir etkileşim vardır ve birçok kuramcı da kısa periyodik bellek ve uzun vadeli bellek ortasındaki bu etkileşimi kabul eder.
Bu alanda yapılmış kıymetli çalışmalardan biri Sternberg Paradigması olarak isimlendirilmektedir. Bu paradigma Saul Sternberg tarafından geliştirilen bir tekniktir. Bu teknik bir dizi tarama misyonu içermektedir. İştirakçilere her biri 1.2 sn süren bir sayı dizisi gösterilir. Bu nesnelerin iştirakçilerin KSB’ine kaydedildiği varsayılır. Bütün diziler bir bellek seti oluşturur. İştirakçi bu nesneleri belleğinde tutabileceğine emin olduktan sonra düğmeye basar ve anında ekranda bir sayı görünür ve iştirakçiden bu sayının kendi anlık bellek setindeki sayılardan birisi olup olmadığına karar vermesi istenir. İştirakçilerin vazifesi o anda aklında bulunan sayılarla ekranda görünen sayısı karşılaştırmaktır.
Benzeri çalışma harfler, sözcükler, yüzler, renkler ve fenomler üzere uyaran setinde de gözlenmiştir. Sternber deneyinde bellek setindeki nesnelerin her birisinin işlenmesi için gereken vakit ölçüsü 38 milisaniye olarak bulunmuştur. Bellek setinde olan ve olmayan itemler için elde edilen tepki vakitleri aşağı üst birebir olmuştur.
Hipocampus tek başına USB (Uzun Periyodik Bellek)’nin sürekliliğini sağlamaz. Şayet bilgi KSB’de uzun mühlet kalırsa bu bilgi USB’ye dönüşür. Zira KSB kapsamında beyinde kendi kendini faaliyete geçiren bir nöral faaliyet döngüsü mevcuttur. Şayet bu döngü bir müddetliğine faal kalırsa birtakım kimyasal ve yapısal değişiklikler olur ve bunun sonucunda anı kalıcı biçimde depolanır. Bilgiyi yalnızca KSB’de depolamak onun kalıcı olmasını garantilemez. Bununla birlikte şayet bilgi mevcut başka manalı anılarla birleşirse daha uzun vadeli hatırlanabilirliği artar.
Heyecanlı bir olay olduğunda adrenal medullanın (şimdilerde bir anıyı pekiştirdiği gösterilmiş olan) kana yaptığı epienfrin salgı artar. Epinefrin, muhtemelen beyin sinapslarını direkt uyarmaz. Zira kan beyin mahzurunu aşamaz. Fakat epinefrin depolanmış glikojeni bir şeker olan glikoza çevirir, böylelikle beyni besleyen kandaki glikoz ölçüsü artar.
USB’de bilgi açıkça işitsel, görsel ve anlamsal halde depolanır. USB hakkındaki tahminen de en yaygın varsayım buradaki bil
ginin sistemli bir formda organize olduğudur. Muhakkak bir bilginin hatırlanması bu bilgiye ulaşıncaya kadar alakalı öbür bilgilere de erişme kapasitesi olan bu ağa giriş yapılarak meydana gelir.
Duyusal hafıza deposu, bilginin geliş yoluna (göz, kulak) has bir depodur ve bilgiyi çok kısa bir mühlet için fiyat. Daha ileri seviyede işlenmek üzere uygun bilgilerin seçilmesi ve uygun olmayan bilgilerin elenmesi ortasında ince bir istikrar var üzere görünür. Yakınsak ve görsel depoda olduğu üzere duysal bilginin kısa müddette ve yanlışsız kaydedilmesi bize yalnızca uygun olan bilgiyi daha ileri seviyede işlemek üzere seçmemiz için bir düzenek oluşturmamızda yardımcı olur.
Kısa müddetli hafıza deposu, nispeten hudutlu kapasiteye sahiptir. Etrafımızdan sayısız uyaran toplayan resptörler ile geniş bir bilgi deposu olan uzun müddetli bellek ortasındadır.
Uzun müddetli hafıza deposunun, temelde sınırsız bir kapasitesi vardır ve bilgiyi çok uzun vakit dilimleri içerisinde fiyat.
Görsel Depo: Pek çok araştırmacı görsel belleğe giren bilginin yanlışsız olarak temsil edildiğini fakat bilginin daha ileri düzeyde sürece tabi tutulmadıkça çarçabuk kaybolduğunu bulmuştur.
Hafıza depolarının kendisi temel yapıyı şekillendirir, dikkat ve tekrar süreçleri ise hafıza depoları ortasındaki bilgi akışını denetim eder. Bununla birlikte, bu çok depolu hafıza modeli yapı içerisinde işleyen süreçlerden fazla yapının kendisi üzerinde ağırlaşmıştır. (George Sperling.) Çok depolu hafıza sistemi modeline nazaran uzun vadeli depodaki nesneler işlenmiş bir biçimde depolanır.
Belleğin iki temel boyutta bariz özellikleri vardır;
Birinci boyut belleğin basamaklarını söz eder;
Kodlama, depolama ve ara-bul-geriye getir evreleri. Kodlama dış dünyadaki uyarıcıların belleğe kaydedebilecek biçime dönüşmesine, depolama kodlanan bilginin tutulmasına ve ara-bul-geriye getir süreci de depolanan bir bilginin gerektiği vakit aranıp bulup çıkarılmasına verilen isimdir.
İkinci boyut belleğin tiplerini söz eder:
Kısa müddetli ve uzun periyodik bellektir.
Günlük hayatta bireyler ortasında gözlenen bellekteki yetenek farklılığı, uzun periyodik bellekten ileri gelir. Anlaşıldığı kadarıyla, kısa vadeli belleğin ara-bul-geriye getir sistemi tüm insanları kapsayan üniversal bir süreçtir. Araştırmacılar, kısa periyodik belleğin insan düşünme sürecini direkt etkilediği kanaatindedir. Birçok psikologa nazaran, kısa periyodik bellek kapasitesi, insan düşünmesinin de sonlarını belirler. Birtakım psikologlar yaptıkları araştırmalarla bu sonucu bilimsel olarak kanıtlamışlardır. (Daneman ve Carpenter, 1981; Miller ve Kintsch, 1980)
Hatırlama
Öğrenilen bilginin uzun vadeli hafızaya kaydedilebilmesi için farklı birkaç etken gerekmektedir. Bir bilginin uzun periyodik belleğe girmesi protein sentezi ile gerçekleşir.
Bir örnekle açıklamak gerekirse: Size bir dizi söz çifti verilsin ve dizideki söz çiftlerinden biri söylenince sizin öbür kelimeyi hatırlamanız istensin Örneğin tarak-kitap söz çiftinde, tarak dendiğinde (uyarı kelime) sizin kitap sözünü (tepki davranım) hatırlamanız isteniyor. Bu türlü bir belleme durumunda, iki söz ortasında manalı bir münasebet kurulursa, hatırlama ölçüleri artar.
Manalı ilgi iki türlü kurulabilir. Ya (1) tarak ve kitap sözleri birebir cümle içinde kullanılır. (“tarak kitabın içinde saklı”), yahut (2) tarak ve kitap hayalinizde birbirleriyle bağlantılı hale getirilir. (kitap içinde duran bir tarağın resmi düşünülür). Cümle içinde kullanılarak, ya da hayalde birbirleriyle ilgi içine sokulan sözler uzun vakit bellekte kalır.
Hayal etme ve Kodalama: Herkes kendine nazaran belleğe yardımcı bir tertip geliştirebilir.
Ayrıntılama ve kodlama: Ne kadar detaylara giderek öğrenilirse bilgi, o kadar rahat hatırlanmaktadır.
Sık algılanan özellikler bellekte az algılananlardan daha kalıcı halde depolanır. Heyecan dolu olaylar, heyecansız olaylardan daha fazla insan zihnini uğraştırır ve bu nedenle zihinde daha çok tekrar edilir. Zihinde çok tekrar edilen bu bilgi uzun periyodik hafızaya daha kolay kaydolur.
Bir bilgiyi kodlarken (öğrenirken) onu nasıl arayıp-bulup-geriye getireceğinizi (hatırlayacağınızı) planlar, ara-bul-geriye getir ipuçlarını açık seçik belirterek araştırma yaparsanız bu, hatırlama anında bilginin basitçe bellekten alınıp çıkarılmasına yol açar. Yaptığınız tertip size manalı geldiği sürece gerçek yoldasınız demektir. Bu türlü bir örgütleme hatırlamamıza kesinlikle yardımcı olur.
William James’e nazaran bellekten bulup çıkarma uğraş gerektirir ve bu bulup çıkarma yani hatırlama ile bir şeyi direkt şuurlu tecrübelere dayanarak hatırlama ortasındaki fark gözden kaçırılmamalıdır.
Hatırlanması gereken iki kavram ortasındaki ilgiyi ne kadar sıradışı ve tuhaf bir halde canlandırırsanız sözcüğü hatırlama olasılığınızda o oranda artacaktır.
Beyin hatırlamada geri getirilen bilginin uygun olduğunu tespit eder. Tanımada ise, geri getirilen bilginin aranılan bilgi olduğuna karar verilir. Bu görüşe nazaran hatırlamada, bir bilgi hem geri getirilir, hem de tanınırsa gerçekleşir. Hatırlama ve tanımayı farklı hallerde etkileyen değişkenler vardır. Sıklıkla kullanılan sözler, daha az sıklıkta kullanılan sözlere nazaran, daha kolay hatırlanır. Günlük lisanda sıklıkla kullanılan sözler ortasındaki ilişki kodlarını işlemek daha kolaydır. Bu kolaylık bilginin tespit edilmesine yardımcı olur ve böylelikle bilgi hatırlanır.
Hatırlama ve tanımayı etkileyen ikinci bir değişken öğrenme niyetidir. Örneğin, bir söz listesinin muhakkak bir maksatla öğrenilmesi tanımayı çok az engellerken, hatırlamayı daha çok maniler. Tanımanın çok az engellenmesi, bilginin tekrar edilmesi yoluyla aşinalığın artmasına neden olur. Aşinalık arttıkça, tanıma artacaktır. Gayeli olarak öğrenilen, gerece tekrar yoluyla aşinalık arttıkça, bilgiye ait tanıma kararı o kadar süratli verilir. Aşinalık az olduğunda ise, bilginin hatırlanması gerekmeyen bir malzeme olduğu kararı daha çabuk verilecektir.
Hatırlama ve tanımayı etkileyen üçüncü bir değişken ise, öğrenme staratejisidir. Deneklerin kendilerine öğrenmeleri için verilen malzemesi, daha sonra bir hatırlama yahut tanıma testine tabi tutulup tutulmayacaklarına dair beklentilerine bağlı olarak, farklı biçimlerde öğrendikleri görülmektedir. Hatırlama testine tabi tutulacağını sanan bir küme denek ile tanıma testine tabi tutulacağını sanan bir küme deneğin gösterdikleri performans farklı olmuştur. Beklentileri tarafında, teste tabi tutulan deneklerin, performansları daha başarılı olmuştur. Hatırlama/geri getirme, depodan gaye malzemenin özgün halinin geri getirilmesine dayanır. Lakin bazen, gereç olduğu üzere geri gelmez. Geçmiş ile ilgili bilgilerimiz, bu gereci yine yapılandırır ve malzeme bu yapılandırılmış hali ile geri getirilir.
USB’deki bilgiler edilgen oldukları için çoğunlukla hangi bilgilere sahip olduğumuzu bilmeyiz. Uzun periyodik bellekteki bilgiler yeri geldikçe hatırlama süreci ile kısa periyodik belleğe çağrılarak aktif hale gelir. Hatırlayabilmemiz için iki şartın yerine getirilmesi gerekir: (1) Hatırlamak istediğimiz bilginin belekte depolanmış olması ve (2) depolanmış bilgiye bizi götüren ara-bul geriye getir ipuçlarının var olması gerekir. Hatırlama ile ilgili yapılan araştırmalar ara-bul-geriye getir ipuçları kaybolmasının hatırlayamama olayının en belirli başlı nedenlerinden biri olduğunu gösterir. Hatırlama ile ilgili deneyler tekrar tekrar göstermiştir ki örgütlenerek öğrenilen bilgi, hiç örgütle
nmeden bellenen bilgiden iki yahut üç kat daha kolay hatırlanır. Bilginin hatırlanma suratı ve kapsamı örgütleniş biçimine nazaran değişir. Buna karşılık güzel kodlanmayan hiçbir şema ile ilişkilendiremediğimiz bilgiler ise sıkıntı hatırlanır. Bu nedenle kolay tekrarla (ezberleyerek) uzun vadeli belleğe kodladığımız bilgileri hatırlamakta zahmet çekeriz.
Yapılandırıcı Bellek
Öğrenilecek bilginin ya da olayın karmaşıklık derecesi arttıkça belleğin bir öteki özelliği kendini belirtmeye başlar. Bellek pasif bir depolama yeri olarak hareket etmez, faal bir biçimde gelen bilgileri yapılaştırır, eklemeler ve çıkarmalar yapar, boşlukları “uygun bir biçimde” doldurur. Belleğin bu tarafına yapılandırıcı (constructive) özellik ismi verilir. Belleğin yapılandırıcı özelliği daha evvelden olmuş bir olayı hatırlarken kendini daha faal bir biçimde gösterir.
Kısa müddetli bellekteki bir ünitesi bulmak için yapılan ara-bul-geriye getir süreci bellekteki her ünitesi sırayla gözden geçirilerek başarılır. Uzun müddetli bellekteki bilgileri kullanarak kısa vadeli bellekteki yeni bilgileri daha büyük manalı bilgi kümeleri halinde toparlamaya kümeleme ismi verilir ve kısa periyodik belleğin kapasitesini artırmada tek yol olarak kullanılır.
Uzun vadeli bellekte bilgi temel manasına nazaran kodlanır. Hatırlanması gereken yeni bilgiler ne kadar manalı ise ve üniteler ortasında ne kadar yeterli bağlantılar kurulmuşsa, o kadar uygun hatırlanır.
Öğrenme sırasında bilgi örgütlenmişse ve öğrenmenin içinde yer aldığı bağlama hatırlama anındaki bağlam birbirine benzeriyse ara-bul-geriye getir ipuçları da o kadar çok olur ve böylelikle hatırlama kolaylaşır.
Unutma (Birbirine Tesir Ederek Bozma Teorisi)
Unutma ile ilgili teoriler ortasında en tesirli olandır. Bu görüşe nazaran unutulan bir hatıra ne kaybolmuştur ne de hasar görmüştür. Yalnızca öteki anılar ortasında yanlış yere konmuştur.
Bu teori temel olarak üç fenomenle bağ halindedir;
1)Aktarma (transfer)
2)Daha evvel öğrenilmiş olanın (eski hatıraların) yeni öğrenenlerin (yeni hatıralara) etkileyerek bozması ve yeni öğrenilmiş olanın hatırlanmasını engellemesi. Bozucu Etkinini İleriye Yönelik Tesiri İYE (proactive interference)
3)Yeni öğrenilmiş olanın evvelden öğrenilmiş olanı etkileyerek bozması ve onun hatırlanmasını engellemesi. Bozucu Tesirin Geriye Yönelik Tesiri GYE (retroactive interference).
Bir fizyolojik bilgi olmaksızın, depolamanın tesirini, geri getirmenin tesirinden ve de kayıt etmenin tesirinden ayırt etmek zordur (Watkins1978).
Son vakitlerde hafızanın temelinde yatan beyin süreçleri artık açıklanabilmektedir. Öğrenilen malzeme hafızadaki yerini fakat, beyinde belirli fizyolojik değişiklikler meydana gelirse almaktadır.
Mikroskobik değişiklikler, nöronlar içerisindeki, ortasındaki ve muhtemelen sinaptik temaslardaki faaliyetleri kapsar. Birçok araştırmacı; öğrenmenin bir dizi süreci başlattığını ve bu süreçlerin de, proteinlerin imal edinmesine ve uzun vadeli yapısal ve fonksiyonel değişimleri üreten sinapslara aktarılmasına sebep olduğunu ileri sürer. Bunun yanı sıra, bu süreçlerin tamamlanması vakit alacağından hafızanın da, bu ortadaki vakit zarfında öğrenmenin çabucak başında süratle sahneye giren farklı bir kısa vadeli hafıza deposu aracılığıyla ortaya çıkması gerektiğine inanmaktadır.
Bilişsel psikologlar uzun periyodik belleğe depolanan bilgilerin tipi ve örgütleniş biçimlerine nazaran üç türlü bellek tanımlamaktadır. (Woolfolk 1993) bunlar manalı bellek, anısal bellek ve işlemsel bellektir.
Manalı bellek (semantic memory) bilginin manalı hale gelmesini sağlar. Bu bellekte birbiri ile ilintili bilgiler bir ortaya gelerek önermeler ağını oluşturur.
Anısal bellek (epsodic memory) ise yaşadığımız olayların depolandığı yerdir. Episodik hafıza, kognitif faaliyetin bir kaydı olarak görülmektedir. Bu sebeple, semantik hafızanın durumu, Episodik hafızayı ister istemez etkilemektedir.
İşlemsel bellek (procedural memory) belirli bir işin yapılması için gerekli süreç basamaklarının sırası ile saklandığı yerdir.
Bir kişi anlamsal bellek faaliyetleri yaparken korteksin bir bölgesi, episodik bellek faaliyetleri yaparken ise korteksin öbür bir bölgesi etkindir.
Bellek ve Seçici Algılama
Etrafta olan obje ve olaylar, o olay ya da yaşantının çeşidine uygun bir duygusal kodla algılanır ve kısa müddetli belleğe gelir. Yapılan çalışmalar fotoğrafların hatırlanmasında sesle ilgili kodlama yerine, görsel kodlamanın daha ağır bastığını göstermiştir.
Çalışma Belleği
Çalışma belleği biz bilişsel vazifeleri yerine getirirken bilgiyi süreksiz olarak tutan ve düzenleyen bir sistem olarak tanımlanan bir bellektir. Çalışma belleği yeni ve eski bilgilerin daima olarak dönüştürüldüğü, birleştirildiği ve aktarıldığı bir çalışma masası olarak kavramsallaştırılabilir.
Çalışma belleği kavramı ayrıyeten kısa periyodik belleğin kapasitesinin yedi item ile sonlu olduğu görüşüne karşıdır. Baddeley belleğin genişliğinin bilginin tekrarlanma suratı tarafından belirlendiğini öne sürer.
Çalışma belleğinde yalnızca bilginin sonlu bir kısmını tekrar edebiliyor olmamız, fenolojik döngü olarak isimlendirilen bölgede sözcüğü seslendirme vaktinin belirleyici bir faktör olmasındandır. Fenolojik döngü sözel kavrama için içsel konuşmayı tutan bir tekrarlama alanıdır. Ayrıyeten imgeleri tekrarlamadan ve onları kabaca tutmadan sorumlu olan görsel mekansal alan vardır.
Çalışma belleği modeli ortaya atıldıktan kısa bir müddet sonra araştırmacılar uygun ruhsal ölçümler kullanarak fonolojik döngü, görsel mekansal döngü ve merkezi yürütücünün tabiatını öğrenmeye daha çok odaklanmışlardır. Ayrıyeten son vakitlerde nörobilişsel ölçümler bu modele büyük bir muvaffakiyet ile uygulanmaktadır. Bunlara ek olarak beyin görüntüleme teknolojisi ile yapılan çok sayıda müşahede bellek modellerine uygulanmaktadır.
Uyaranlar dış dünyadan çalışma belleğine kodlanır ve sistem içersinde döndürülür ve çıktı performans olarak birtakım davranışlarda kendini gösterir. Bilgi sistemin etrafında döndüğü vakit meydana gelen olaylar enteresandır. Bu yapı içinde üç tip bellek vardır bellek tipleri; çalışma, söz edilebilir ve üretici bellektir. Çalışma belleği kısa vadeli belleğin bir çeşididir. Bu sistem USB’den çağrılan bilgi de dahil olmak üzere o anda mevcut olan bilgi üzerinde süreç yapar. Çalışma belleği aslında faal belleğe işaret etmekte olup işe karışan süreçlerin birçoklarının merkezidir.
Bağlantıcılık ve Bilginin Temsili
Bellek algı düşünme üzere zihinsel operasyonların üst düzeyde kompleks bir hudut ağı boyunca paralel bir biçimde yayıldığı düşünülür. Bu teori ünitelerinin paralel yahut eşzamanlı olarak sistem boyunca birbirini uyardığı yahut ket vurduğu varsayımına dayanır. Bir obje imge yahut fikir öbür objeler, imgeler yahut niyetlerle olan temasları ve atıflarıyla birlikte bellekte depolanır. Bir şeyin tanınması gerektiğinde depolanmış olan bilgi ile sorunun ögeleri ortasında bir eşleştirme yapılır. Bilginin temsil edilme formu durağandır ve bilgiye erişmek için kullanılan araç ipucunun bellekteki bilgiyle eşleşmesidir.
Bilginin temsili konusunda PDBI (Pararel Dağılımlı Bilgi İşleme) modelleriyle klasik modeller ortasındaki fark hem süreç hem de öğrenme için hayli değerli çıkarımların olmasıdır. Bilginin temsili, bilgi sürecinin gidişatını etkilemesiyle oluşur. Süreçteki bilgiyi kullanmak için bellekteki ilgili bilgiyi bulma ve ger
i getirme problemi çok da uzun müddet almaz; bu bir araştırma olup bu sürecin kendisinin bir kısmı ve modülüdür. (McClelland, Rumelhart Hinton)
Klâsik modellerde öğrenmenin maksadı ipuçlarının genellenmesine ve bilginin geri getirilmesine imkan veren açık kuralları oluşturmaktır.
BELLEK GELİŞTİRME MODELLERİ
Miller 7 ünite bilginin tutulabildiği bir bellek modeli varsaymıştır. Bu modelde her bir harf bir bilgiyi temsil eder böylelikle bir boşluğu doldurur. Ancak bir sözcüğü oluşturan harfler bir sözcük ünitesi içinde kümelendiğinde, bu sözcük ünitelerinin her birisi yeniden KSB deki yedi boşluktan birisini doldurur. Böylelikle harf dizileri sözcük üniteleri halinde kodlanarak KSB’nin kapasitesi bir kerede tutulan harf sayısı cinsinden ayrılmış olur. Bu yüzden anlık kapasitemiz yedi ünitelik bilgi ile sonlu görünse bile kümeleme usulü kapasitemizi büyük ölçüde genişletir.
Waugh ve Norman: Kısa vadeli depolama sisteminin kısıtlı bir kapasiteye sahip olduğu kabul edilmiştir. O denli ki kısa periyodik depodaki bilgi kaybının vaktin kolay bir fonksiyonu değil yeni bilginin eski bilginin yerini almasının bir sonucu olduğu varsayılmıştır.
ZEKA
Zeka terimi çok yaygın olarak kullanılmasına karşın, şimdi psikologlar tek bir tarif üzerinde anlaşamamışlardır. Zeka, etraftaki uyaranların algılanması, uyarıcılar ortasında bağlantı kurulması, algılanan bu uyarıcıların hakikat bir biçimde kıymetlendirilmesi, soyut akıl yürütme, düşünme, öğrenme, öğrenilenler ve tecrübeler ortasında ilişki kurma ve bunları kullanabilme, zihinsel esneklik, çok basamaklı plan yapabilme, yaratıcılık v.b. üzere yetenekleri içermesinin yanı sıra; kişinin hedefli aksiyonda bulunmak, akılcı biçimde düşünmek ve etrafıyla faal bir biçimde ilgilenmede sergilediği ferdî bir özelliktir. Bir bilişsel süreç olan zeka, kompleks bir yapıdan oluşur.
Kognitif Yaklaşım
Zekâdaki dönüm noktasının, organizmanın dünyaya ilişkin cepheleri zihinsel olarak temsil edebilme ve daha sonra da dünyanın şahsen kendisinden fazla bu temsilleri kullanarak süreçler yapabilme yeteneğinde yattığını ileri sürer.
Yüz hafızasıyla renk hafızası iki farklı hafıza faktörü üzere gözükmektedir. Bu bölgelerin kodlarındaki farklı fonksiyonları ile kodlanan gerecin hatırlanışı, bu gereci öğrenen kişinin kodlamada müracaat edebileceği bilgi deposunun zenginliğine bağlıdır. Yüksek zekânın da harika hafızayla kimi bağlar göstermesi hiç de şaşırtan değildir.
Binet ve meslektaşı Simon, “zekânın, daha fazla kognitif işleyişin birçok alanında kendini gösteren, genel bir vasıf olduğu” önermesiyle işe başlamışlardır. Zekânın tabiatını açıklamada psikometrik yaklaşımı kullanan araştırmacılar zekâ testlerinden sağlanan sonuçları inceleyerek zekânın yapısı hakkında bir şeyler keşfetmeye çalışırlar. Zekânın ayrılamaz bir bütün yetenek mi yoksa birbiriyle ilgisiz çeşitli yeteneklerin bütünü mü olduğunu belirlemek için araştırmacılar farklı alt testler ortasındaki korelâsyonlara bakmışlardır.
Zekice (veya zeki ve olamayan) performansı anlamak bizim, lisan, hafıza, dikkat, algı üzere öbür kognitif süreçlere olan bağlantısını de kapsayan makul bir düşünme ve sorun çözme teorisine gereksinimimiz vardır.
Zekânın temelinde bulunan süreçlerin araştırılmasında epey farklı bir hareket üslubu da, temel ilgi alanları öğrenme, hafıza, dikkat üzere kognitif süreçler olan psikologlarca geliştirilmiştir.
BEYİN İLE İLGİLİ KURAMLAR & BEYİN ÜZERİNE YAPILAN ARAŞTIRMALAR-DENEYLER
Dikkat ile ilgili bilgi-işleme bakış açısı, büyük bir oranla işitsel araştırmalardan gelmiştir; lakin, o vakitten beri görsel ve anlamsal araştırmalar da ortaya çıkmıştır. Cherry (1953) tarafından yapılan birinci araştırmalardan biri, gölgeleme ismi verilen bir deneysel formülün geliştirilmesine yol açmıştır. Gölgeleme, artık işitsel dikkat araştırmalarında standart bir usul haline gelmiştir. Gölgelemede iştirakçiden bir sözel ifadeyi, tabir sunulurken tekrar etmesi istenir.
Misyon şayet konuşma suratı yavaşsa sıkıntı olmamakta; lakin şayet konuşmacı süratli konuşursa iştirakçi işittiği konuşmanın hepsini tekrar edememektedir; lakin Cherry’nin deneyinde, tıpkı anda sunulan iki işitsel bildiriden biri gölgelenirken, başkasının yok sayıldığı bir ekleme yapılmıştır. Bu iletiler bazen kulaklıklardan bazen de farklı noktalara konmuş hoparlörlerden sunulmuştur. Cherry (1966) şunları gözlemlemiştir.
İştirakçi çok geniş bir metin aralığında başarılı olmuş fakat çok zorlanmıştır; zira bildirileri tıpkı konuşmacı okuduğunda gerçek hayattaki kokteyl partisinde olduğu üzere, ses farklılıklarının ipucu olarak kullanılması bahtı ortadan kalkmıştır.
Cherry iştirakçilerin gölgeleme yaptıkları halde gölgeledikleri bildirinin çok azını hatırladıklarını bulmuştur. Bilgi işlemenin büyük bir kısmı muhtemelen süreksiz bellekte yapılmış ve böylelikle bildiri ne daima bellekte saklanabilmiş ne de anlaşılabilmiştir. İlgilenilmeyen iletiler daha da sıkıntı hatırlanmıştır. Bildiri bir konuşma olduğunda, iştirakçiler iletinin bir konuşma olduğunu bildirmişler; ancak dikkat edilmeyen iletide lisanın İngilizce’den Almanca’ya değiştiğini fark edememişlerdir.
Bu bildiriye odaklanıp öbür iletinin işlenirliğini azaltmak, insanoğlunun değerli bir özelliği üzere görünmektedir. Bu özellik, bilgi sürece kapasitemizi fazla yüklemeden kısıtlı ölçüde bilgiyi işlememizi sağlamaktadır.
Cherry’nin gözlemlerinden nasıl bir sonuca varılabilir? Görsellik üzere değerli ipuçlarının birçok Cherry’nin deneylerinde elendiğinden, iştirakçilerin öbür uyaranlara odaklandığı ve bu uyaranların lisanın genel kuralları ile ilgili olduğu düşünülebilir. Hayatımız boyunca, fonetik, harf eşleşmeleri, kelam dizimi, tümce yapısı, ses motifleri, klişeler ve lisan bilgisi hakkında çok fazla bilgi toplarız. Lisan bir kulağa verilirken, öbür kulağa öteki bir işitsel sinyal verilse bile, biz bağlamsal ipuçlarına dikkat ettiğimiz için anlaşılır. Lisan bilgisi kurallarına ve standart cümle yapısına uymayan bildirilerin anlaşılabilmesi için güçlü sinyal karakteristiklerinin olması gerekir. Çok tanıdık iletiler daha kolay işlenir.
“Unutulan” bildirinin mukadderatı daha büyük bir teorik kıymete sahiptir. Dikkat edilmeyen kanallarda ne kadar bilgi kaybolmaktadır!
Bir deneyde Moray, (1959) öteki kanalı dinleyen iştirakçilerin, ihmal edilen kulağa sunulan bilginin, 35 sefer tekrar edilse bile kalıcı olmadığını görmüştür. Moray iştirakçilerine reddettikleri kanaldan soru soracağını söylese bile söylenenlerin çok azını hatırlayabilmişlerdir. Moray bunun üzerine dikkat edilmeyen kanala iştirakçinin ismini vererek değerli bir adım atmıştır. Bu durumda bildiri daha çok anlaşılmıştır. Bu kimi toplantılarda da olmaz mı? Odanın öteki köşesindeki biri “Anladığım kadarıyla, Ahmet’in eşi…” der ve o anda bütün Ahmet’ler ve eşleri konuşmacıyı dinlemeye başlarlar. Bu duruma “kokteyl partisi fenomeni” denir.
Burada yaşanan tam bir seçici dikkat durumudur. Kendi ismimizin geçtiği konuşmalara ya da ilgimizi çeken şeylere diğer bir mevzu ile ilgileniyorsak bile dikkat ederiz. Örneğin bir araba satın almaya karar vermişizdir ve bir marka belirlemişizdir. Trafikte giderken daima o arabalar dikkatimizi çeker. Ne kadar da çokmuş deriz. Halbuki sayıları daima birebirdir. Yalnızca biz yeni fark etmeye başlamışızdır.
Şimdiye kadar beyin yapısı ve beynin uyarılmasıyla ilgili yüzlerce araştırma yapılmıştır. Büyük bir kısmı fa
reler, maymunlar ve kediler üzerinde uygulanan bu araştırmalarda beyefendisinin her bölgesi elektronlar aracılığıyla uyarılmıştır. Birtakım beyin bölgelerinin uyarılmasından hayvanlar hoşlanmış ve bu bölgelerin uyarılması olumlu pekiştireç fonksiyonu görmüştür. Hayvanlar birtakım bölgelerinin uyarılmasından ise hoşlanmamışlarıdır, bu bölgelerin uyarılması olumsuz pekiştirme fonksiyonunu yüklenmiştir. Uyarılmaması ise hayvanın davranışında hiçbir değişiklik yapmamış, öbür bir sözle, bu bölgelerin uyarılmasının hiçbir pekiştirici tesiri olmamıştır.
Öğrenme ile ilgili yapılan deneylerden en çok bilinen “Sultan Deneyi” olarak bilinen şempanze deneyidir. Deneyde, odada yalnız bırakılan şempanzenin ortamda bulunan objelerin birbiriyle nasıl ilgisi olduğunu kavraması beklenmektedir. Algılama ve kavramayı gerektiren araştırmalar, şempanze üzere evrim merdiveninde yüksek basamaklarda bulunan hayvanlarda gözlendiği üzere, fare ve güvercin üzere daha düşük seviyelerdeki hayvanlarda da gözlenmiştir.
Diğer bir araştırmada beynin alın (ön) birleştirme bölgesi sorun çözmede gerekli olan düşünme süreçlerinde kıymetli bir rol oynadığı belirlenmiştir. Ayrık beyin araştırması yapan Roger Sperry araştırma sonucunda vardığı sonuçları bilim dünyasına sunmuş ve 1981’de Nobel mükafatını kazanmıştır.
Yeniden patolojik beyin araştırmaları sonucunda dikkatin korteksin belli bir bölgesi ile alakalı olduğunu ileri sürülmüştür.
Beyin görüntüleme yolları de beynin bir süreç sırasında hangi bölgesinin daha çok faal olduğu istikametinde aydınlatıcı olmaktadır. Bu görüntüleme usullerinin en sık kullanılanlarından biri daha evvel de bahsedildiği üzere PET’dir. Beyin kan ile beslendiğinden çalıştıkça daha çok kana gereksinim duyar. Bu kan akışı radyoaktif alıcılar tarafından gösterilir ve bilgisayardaki korteks haritasına aktarılır. Petersen ve arkadaşları 1990 bu hususta deneyler yapmışlardır. 118 serebral korteksin farkındalık ve dikkat üzerindeki tesiri ile ilgili son bilgilere nazaran dikkat sistemi farkındalığı, görsel sistem üzere beynin öbür bölgeleri ile tıpkı biçimde üretir ve görsel dünyanın algılanmasındaki üzere öteki duyular nasıl işliyorsa o biçimde düzenlenir.
Nöral görüntüleme teknikleri ve faaliyet yolları, klasik davranışsal çalışmalara ek olarak ilerlemiş nöral görüntüleme teknolojisinden yararlanarak sözcüğün fizikî, fenolojik ve anlamsal kodlarının farklı nöral alanları aktif hale getirdiğini gösterirler. (Posner ve ark.)
Petersen ve arkadaşları PET taramasını kullanarak farklı anlamsal vazifelerle temaslı nöral faaliyeti ölçmek için korteks içindeki bölgesel kan akışını değerlendirdiler. Çalışmadan elde edilen bilgiler sözcüğün görsel sunumunun ventral oksipital lobu faaliyete geçirdiğini buna karşılık anlamsal misyonlarda beynin sol kısmının aktif olduğunu gösterdi. İştirakçi pasifken, örneğin iştirakçiye yalnızca sözcüğe bakması söylendiğinde bile sözcük oluşturma alanları aktif üzere görünmüştü.
Şablon Eşleştirme Teorisi’ne nazaran; beynin biçimleri ve imajları nasıl tanıdığına dair bir fikir, şablon eşleştirme olarak isimlendirilir. (Template Matching) manzara tanıma bağlamında bir şablon içsel bir yapıya işaret eder ve bu yapısal uyaranlarla eşleşir ise o objenin tanınmasını sağlar. Bu süreçte beynin birçok bölgesi ile birlikte bilhassa bellek ile ilgili alanlar aktive olmaktadır. Özel şablonlar yahut tanımamız gereken çok sayıdaki farklı manzaralara ilişkin özellikler oluşturmaktan fazla imgelerin bir çeşit soyutlamasının USB’de depolanması ve bu soyutlamaların prototip misyonu yapması olası görülmektedir.
20. yy birinci yarısında öğrenme laboratuarlarının dışında öğrenilen şeylerin nasıl depolandığı ve dönüştürüldüğü konusuna ilgi duyulmuştur. KSB (Lloyd Peterson ve Margeret Intons Peterson) süreksiz bir bellek deposunda bilgiyi depolama kapasitemizin önemli bir formda hudutlu olduğunu ve şayet bu bilgi kullanılmazsa büyük ölçüde unutulacağını göstermişlerdir. Fakat eş vakitlerde yapılan farklı çalışmalar beyinde kısa periyodik bellek kapasitesinin artırılabileceği istikametinde olmuştur.
Hatırlama seviyesi ile ilgili Zinchenko isimli Rus bir psikolog tarafından yazılan makalede, niyet olmasına gerek olmaksızın derin manası ile kodlanmış sözcüklerin yüzeysel manası ile kodlanmış sözcüklere nazaran daha âlâ bellekte tutulabileceği belirtmiştir.
Bir öteki deneyde ise Kapur ve arkadaşları deneyin bir şartında iştirakçilerden bir sözcükte bir harfin olup olmadığını bulmaları istenmiştir. (örneğin sözcükte a harfi var mı gibi) öteki bir şartta ise farklı iştirakçilerle her bir sözcük üzerinde çalışmalar yapılmış ve gösterilen sözcüğün canlı mı cansız mı yapıldığı sorulmuştur. Birinci durumda bilgi işlemenin yüzeysel olduğu ikincisinde ise bilginin derin işlendiği düşünülmüştür. Birincisi algısal misyon ikincisi ise anlamsal derin vazife olarak kabul edilmiştir.
Bellek güçlendirme ile ilgili Standfor Üniversitesinden Gorden Bower (1790b-1972) yaptığı çalışmalarda yerleştirme sistemini tahlil etmiş ve bir alışveriş listesinin bu formülle hatırlanabileceğini göstermiştir.
Dauglas Herrmann genel bir bellek güçlendirmeden fazla birtakım gereçlerin birtakım tekniklerle daha uygun hatırlanabileceğini, başka tekniklerin ise öteki türlü gereçleri hatırlamada tesirli olabileceğini bulmuştur. Bilhassa eşlemeli çağrışımsal öğrenme için; imgeleme kullanılması, hür hatırlama öğrenmesi için; öykü hatırlama tekniği, seri halde öğrenme için; yerleştirme yolu en düzgün yoldur.
Çağrışımcı Yaklaşım
Bower, bellekteki anlamsal ögelerin tertibinin bellek ve hatırlamada daha evvel gösterilenlerden daha güçlü bir tesire sahip olduğuna inandı. Bower, 1972’de bir dizi araştırma yapmış ve cümle içinde kullanılan yahut hayalde bağ içine sokulan söz çiftlerinin hatırlanma seviyesinin %75, yalnız ezberleme yoluyla hatırlama seviyesinin ise %35 seviyesinde olduğu gözlenmiştir.
Öbür bir araştırmacı Pavio’nun çalışmaları bilginin bellekte nasıl temsil edildiğinin temel bir teorik açıklaması olan ikili kodlama hipotezinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu hipoteze iki kodlama sisteminin var olduğunu söz etmektedir. Bu sistemler, Sözel olmayan zihinsel imgeleme ve sözel olan sembolik sürece formunda tanımlanır.
Anderson ve Reder isimli iki psikolog, detaylara inme derecesiyle hatırlama ortasında doğrusal bir bağlantı bulmuştur. Araştırmacıların elde ettiği sonuçlara nazaran, en ufak detaylara inilerek kodlanan söz en âlâ, hiç detaylarına ilinmeden kodlanan söz en makûs hatırlanır. (Anderson ve Reder, 1979)
Azalma Teorisi: Thorndike tekrar tekrar yapılan hareketlerin yahut tekrar tekrar deneyim edilen olayların daha uygun öğrenilmiş olacağını ve bu sebeple de daha çabuk ve daha kuvvetli bir formda yapılacağını argüman eder.
Örgütleyici Bilgiler: Ausubek ‘in modelinde en değerli kavramlardan biri örgütleyicilerdir. Örgütleyiciler öğrencilerin yeni gelen bilgiler ile halihazırda sahip oldukları bilgiler ortasında köprü kurmalarını sağlayan bilgilerdir.
Guilfordun Zihin Yapısı Modeli: Guilford’a nazaran zekanın üç temel boyutu vardır. Bunlar zihinsel süreçler; ya da düşünme süreci; içerik ya da ne hakkında düşündüğümüz ve eser ya da düşünme sürecinin sonucudur. Bu modelde zihinsel süreçler kendi içinde altı alt kategoriye ayrılır. Bunlar; Biliş (eski bilgileri hatırlama ve yenilerini keşfetme), hatırlama (bilgilerin üzerinden vakit geçtikten sonra hatırlanması)
, belleğe kayıt etme (bilgilerin anında hatırlanması) bütünleştirici düşünme (bir soruna yalnızca tek cevap ya da tahlil bulma), ayrıştırıcı düşünme (bir soruna uygun pek çok cevap ya da tahlil bulma) kıymetlendirme (bir şeyin ne kadar âlâ yanlışsız ve uygun olduğu hakkında karar verme).
Sternberg’in Üç Boyutlu Zeka Kuramı: Bilişsel kuramcılara nazaran zeka bireyin bilgileri belleğe depolaması ve bunları zihinsel süreçlerde kullanma biçimine bakılarak ölçülebilir. Bilişsel kuramcılar zekanın yapısı ya da içeriği üzere boyutlara odaklanmak yerine zekice davranışları üreten süreçleri inceler. (Feldman 1997)
Kodlama Şahsî Farklılıklar ve Olağan Üstü Hafıza: Tulving’in öncülüğünü yaptığı bu ayırıma nazaran semantik hafıza sözcüklerde, ansiklopedilerde bulunan çeşitten belirli bir metne bağlı olamayan malumatlar içindir.
Prosesleme Düzeyleri ve Gelişme Teorisi: Kognisyonun gelişimi ile ilgili teoriler, çocuklardaki öğrenmenin büyük bir kısmının öğrenme niyeti olmaksızın ortaya çıktığı görüşünü kabul ederler.
Bellek, dikkat ve hatırlama ile ilgili bir deneyi kıymetlendirecek olursak;
Unutkanlıklarımızın değerli bir kısmı, kaydetme ya da bulup getirme sırasında gelen ikaza pek dikkat etmemiş olmamızdan kaynaklanır. Dalgınlık, günlük omurdaki bellek yetersizliklerimizin bir kısmından sorumludur; örneğin rastgele bir objeyi nereye koyduğumuzu bulamamak üzere. Araştırmalarda, kodlama sırasında dikkati bölmenin, hedeflenen bilgi için zayıf bir bellek oluşturduğu görülmüştür. Bu husustan kelam ederken, literatürde “değişiklik körlüğü” olarak isimlendirilen olaydan kelam etmeden geçmemek gerekiyor.
Değişiklik körlüğü araştırmalarında, beşerler bir sahneyi ya da bir objeyi izlerken, buradaki kimi elemanlar apansızın bir diğeriyle değiştirilir, beşerler bu değişikliği farketmezlerse buna “değişiklik körlüğü” ismi verilir. Örneğin, bir araştırmada, kolay bir iş yapan bir adamın gösterildiği bir sinemada, sahnenin bir yerinde, deneklerin bilgisi dışında, sahnedeki adamın yerini öbür bir oyuncu alır.
Deneklerin sırf üçte biri bu değişikliği fark eder. Değişiklik körlüğü üzerinde yapılan diğer bir araştırmada izlenen yolsa şöyledir: Araştırmacılardan biri, yerleşkedeki insanlardan rastgele birine yol sorarken, konuşmanın orta yerinde, iki kişi bir kapı taşıyarak ortalarından geçerler. Bu sırada, kapının ardında kalan araştırmacı, öteki bir araştırmacıyla yer değiştirir. Araştırmaya katılan 15 bireyden sırf yedisi bu değişikliği fark edebilmiştir. Yol soran kişinin değiştiğini fark etmeyenlerin hepsinin orta yaşlı ya da orta yaşın üzerinde şahıslar olduğu dikkati çekmiştir.
Araştırmacılar bu bireylerin, yol soran kişiyi “bir üniversite öğrencisi” olarak genel bir kategoriye sokmuş olabileceğini, bu nedenle de değiştiğini fark etmediklerini düşünmüşlerdir. Ayrıyeten araştırmacılar üniversite öğrencilerinin, şayet deneyde yol soran kişi, kendileri için genel bir kategoriye (örneğin yapı işçisi) sokulabilecek birisiyse nasıl davranacaklarını merak etmişlerdir. Bunun için, ikinci bir deney hazırlanmıştır. Hakikaten de, yol soran kişi bir yapı emekçisi olduğunda, öğrencilerin on ikisinden sadece dördü değişikliği fark edebilmişlerdir.
1979 yılında Jacoby, Craig ve Begg’in yaptıkları bir araştırmada deneklere, “at-keçi” üzere, bilinen isimlerden oluşan sözcük çiftleri gösterilmiştir. Kimi sözcük çiftlerinde sözcükler ortasındaki farklılık az, kimi çiftlerdeyse çoktur. Deneklerden, bu sözcükler ortasındaki farklılığı, l’den 10’a kadar derecelendirmeleri istenmiştir. Derecelendirmeleri yaptıktan sonra deneklere sürpriz bir test uygulanmıştır: Deneklerden, gösterilen sözcükleri anımsamaları istenir. Araştırmanın sonunda deneklerin, ortalarındaki farklılık daha az olan sözcük çiftlerindeki sözcüklerin birçoklarını anımsadıkları ortaya çıkmıştır. Araştırmacılara nazaran bunun nedeni, birbirine çok benzeyen objelerin isimlerinden oluşan sözcük çiftlerinde deneklerin, farklılığın derecesini belirleyebilmek için, daha “derin” bir kayıt yapmış olması. Yani, “anlamlarına göre” kaydedilen sözcüklerin, daha sonradan anımsanma mümkünlüğü artmıştır.
Bu deneyden de şu sonuca varabiliriz; kayıt, bir ikazın, bilişsel sistemimiz tarafından tutulacak bir biçime getirilmesidir. Bir anıyı daha sonradan bulup getirmek, onu anımsamak için ne kadar çabaladığımıza değil, bilginin nasıl kaydedilmiş olduğuna bağlıdır. Manaları göz önüne getirilerek kaydedilen bilgiler, daha kalıcı olur.
Başka bir durumda da insanların sadece duydukları cümleleri, ortadan vakit geçtikten sonra sözcük sözcük anımsayamadıklarını gözlemişsinizdir. Bu bahisle ilgili de pek çok araştırma bulunuyor. Örneğin, 1977 yılında yapılan bir araştırmada denekler, evreli bir biçimde düzenlenmiş bir kesim okumuşlardır. Bahsin ana çizgileri ise yazının başlarında belirtilmiştir. Deneklerin bir kısmına yazıyı okuduktan çabucak sonra, bir kısmına de 25 dakika sonra hikayeyle ilgili sorular sorulmuştur. Gecikmeli olarak test edilen deneklerin, duydukları metinde geçen cümlelerin manasıyla ilgili sorulara daha süratli cevap verdikleri gözlenmiştir.
Okulda ise öğrenciler ekseriyetle, rastgele bir hususun detaylarıyla ilgili sorulardan değil de, genel bilgilerden imtihana girdikleri için. öğrencilerin performansı, yeni öğrenilen malzemeyle, kalıcı bellekteki öteki materyaller ortasında ilgi kurarak arttırılabilir. Ayrıyeten, detayları aklınızda tutmak için uğraşmıyorsanız, imtihandan evvelki son dakikaya kadar kitabınıza bakarak bir şey kazanamayacağınız da anlaşılıyor.
Özetle söylemek gerekirse, beşerler, sözel gereçleri sırf sonlu bir mühlet için akıllarında tutabilirler. Bilgiler kalıcı bellekte işlenirken, işittiğimiz şeyler manası çıkarılarak depolanır. Bu nedenle duyduklarımızı sözcük sözcük anımsamakta zorlanırız. Lakin, bilhassa sözcüklerin kendisi, manası açısından değer taşıyorsa, bu bilgiler de depolanır. Çoklukla bilgileri kodlayarak geri çağırırken belleğimizi kullandığımızın bilincindeyizdir. Kokteyl partisi fenomeninde, bizim için manası olan şeylere o an öteki bir şeyle ilgileniyor olsak bile dikkatimizi verebildiğimizi görebiliyoruz. Buna nazaran beşerler çoklukla daha çok ilgilerini çeken şeylere odaklanırlar diyebiliriz. Değişiklik körlüğü olgusunda, dikkatin belleği ne derece etkilediğini, beynimizin genellediği ve kategorilere ayırdığı bilgileri işlerken detaya girmeden genel özellikleriyle pahalandığını görüyoruz. Birebir vakitte genel özellikleriyle, dikkat edilmeden alınan bilgilerin, gölgeleme ismi verilen deneysel usulle benzerlikleri olduğunu söyleyebiliriz. Sözcük deneylerinde ve cümlelerin manalarıyla ilgili yapılan deneylerin hepsinde beşerler dikkat ettikleri, üzerinde düşünüp yorum yaptıkları ve eski bilgileri ile irtibat kurdukları bilgileri daha kolay hatırlayabiliyor, bunun dışındaki bilgileri ise geri çağırıp hatırlayamıyorlar.
Yapılan bütün deneylerde görüyoruz ki, yalnızca hafıza, yalnızca dikkat ya da yalnızca mantık muhakeme zihnimizin azamî performans göstermesi için kâfi olmamakta. Hepsi birbiriyle uyumlu çalışan, bir tanesi zayıf olduğunda başkalarını de negatif istikamette etkileyen bir sistemler bütününün modülü olarak fonksiyon görmektedir.
BEYİN GELİŞİMİ, BELLEK GÜÇLENDİRME TEKNİKLERİ VE KOGNİTİF (BİLİŞSEL) REHABİLİTASYON UYGULAMALARI
Yapılan araştırmalar, deneyler ve müşahedeler sonucunda insan beyninin gelişimi üzerine her geçen gün artan bir bilgi birikimi olmaktadır. Tüm bu bilgiler ışı
ğında araştırmacılar ortak bir
Bu yararlı oldu mu??
0 / 0