Asperger sendromu insanlar neden kastetmediklerini söyler, neden söylemediklerini kasteder?

Asperger Sendromu, genel olarak çocukluk kademesinde saptanan nöropsikiyatrik bozukluktur. Genel çizgileri ile OTİZM’le benzerlikler gösterir. (Toplumsal bağlantı ve etkileşimde gerilik; kısıtlı ve kendine has tuhaf ilgi alanları…) Otizmle temel farkı dil-bilişsel gerilik olmayışıdır. Semantik-pragmatik yetiler gelişmemiştir. (Toplumsal, kültürel, gelenek-görenek, ahlak, norm çeşitlerinin eksik olduğunu söyleyebiliriz.) Zeka seviyesi genelde olağan ve hatta bazen üstündür. DSM-IV ve ICD-10 ölçüleri şöyledir:

DSM-IV teşhis ölçütleri:

• Toplumsal bağlantı için kullanılan el, kol, göz, yüz hareketi, beden biçiminde değişiklik

• İnsan münasebetlerinde, cümbüş, kıskanma, kendini tanımlama, paylaşma, oyun, beğenme üzere mevzularda eksiklik

• Duygusal netlik (evet-hayır) konusunda gerilik

• Olağandışı, basmakalıp, sonlu örüntüler geliştirme

• Fonksiyonu olmayan lakin yeri gelince yapılacak gündelik işlere çok ve sık uyma

• Motor manyerizm (parmak şıklatma, çok göz açıp kapama, lisan çıkarma, el çırpma)

• Eşyalarla çok bağ, takıntı

• Toplumsal mesleksel alanlarda uyumsuzluk

• Olağan lisan gelişimi

• Bilişsel gelişim, kendine yetme mahareti, ahenkte klinik gecikme olmaması

• Cinsellikte genelde normalizasyon (aşırı fark yoktur.)

ICD-10 teşhis ölçütleri:

• Lisanda besbelli lisan ve bilişsel gelişme geriliği yok

• Özbakım, adaptif haller, etraf merakı zihinsel gelişim ile uyumlu

• Motor beceriksizlik var

• Bir mevzuya özel ilgi varsa üstün yetiler edinme

• Karşılıklı toplumsal etkileşimlerde niteliksel kusur mevcut

• Dar ilgi alanı, çok tuhaf bilgi, basmakalıp örüntüler

• Motor manyerizm

• Objeler yahut oyun aletlerine çok saplantı

• Obsesif- kompulsif (anankastik) kişilik bozukluğu, çocukluk bağlanma bozukluğu, şizotipal bozukluk, uyumsuzluk, jest yokluğu, motor beceriksizlik, hayal gücüne dayalı oyunlarda düşüklük, tuhaf konuşma, farklı lisan, DEHB, depresyon, antisosyal şiddet içeren davranışlar da klinik özelliklere eklenebilir.

AS, paternal dede-babalarda sık görülür. Binde 3/7 sıklık (ABD) kelam mevzusudur. (AS’li bireylere ilişkin ülkemizde düzgün ve bilimsel ölçütler temelinde saptama yapılmamıştır. Çabucak çabucak hiçbir istatistik mevcut değildir. Devlet ve özel sıhhat kurumları, mevzu ile ilgili üniversiteler de dahil… Bu nedenle var olan bilgilerin birçok ABD ve Avrupa’dan alınmıştır.) Olağan hudutlara yakın seviyede toplumsal yaşantı içinde kaybolanlar da eklenirse 250’de 1 kişi kelam konusu olabilmektedir. ABD’de okul çağı için %1, erkek bayan için sıralama 9:1’dir.

Bozukluk teşhis ölçütlerindeki gelişmeler, annelik yaşının düşmesi, göç, enfeksiyon, viral casus artışı ve yayılımı, bağışıklık düzey düşüşü, kimyasal toksin ve çevresel kirlilik sıkıntıları Asperger Sendromu artışının temel etmenleridir. AS genel olarak 10-11 yaş ortası saptanır. Lisan gecikmesi olmayışı toplumsal bağlardaki sıkıntıların bilhassa kreş ve anaokullarında DEHB’li hadise çokluğu nedeniyle ortaya kaynaması yüzünden bazen erişkin periyoda dek saptanamaz. Bu durumda kişinin kendi arayışı, iş dünyasındaki saptama, hukuk sistemi üzere yollardan saptanır. Bazense hiç saptanamaz.

As saptanmasında yuva, ilkokul 3.-4. Sınıf lise, okul bitimi, iş seçimi, eş eçimi, hapishane durumları tesirlidir. O kadar ki 3-4 okul bitirip iş bulamama, iş gerilimine dayanamama, ahenk sağlayamama, memnun evlilik yürütememe, cindel ilgide zorluk üzere dertler içerisindeki bireyler için AS mutlak surette göz önüne alınmalıdır.

İnsan bağlantılarında Prof. Dr. Barış Korkmaz hocanın kusursuz tarifi ile “insanların neden kastetmediklerini söylediği, neden söylemediklerini kastettiği” üzere önemli bir sorunsalı derin biçimde yaşayan birçok EKSANTRİK insan için de bu sendrom kesinlikle incelenmelidir.

Yeniden birebir biçimde bilhassa okul çağında “cins, tuhaf, gıcık, kıl, inek şaban, arama motoru, Google üzere çocuk, mal üzere adam, kendisinden oburunu düşünmeyen hırt, saygısız, moron, latifeden anlamayan, herkesten doğal hakkıymış üzere hizmet isteyen, yaş ve statü kavramını bilmeyen (okul müdürü İzzet Bey’e İzzet diyen…), sevindiği an herkesin sevinçten uçtuğunu sanan ve düşünen, tanımadığı bireylere özel soru soran yahut aile münasebetlerini döküveren, paylaşma, özür dileme, ödünç alıp verme, dürtü denetimi zayıf” her bireyde AS gözden uzak tutulmamalıdır.

AS’li bağlantılarında birçok farklı his durumları peş peşe görülebilir. Kendini üstün görmeme, tevazu, utanç, suçluluk duyma hislerine sahip olmayabilir. Beri yandan dedikodudan uzak olma, temiz, dürüst olma, mülkiyet duygusu olmama, aldatma ve yağcılık yapmama üzere temel unsurlara de sahip olabilir.

AS’de sözel olmayan iletişi tipleri, yüz sözü, ses tonu, jest ve bakış problemleri mevcuttur. Gramer gelişimi olağandır. Konuşmasında melodik olmayan bir ton vardır., serttir, bazen ders verir üzere didaktik konuşur. Göz teması dertlidir, bakışı birden fazla kere gergin, hırçın, dertli, uzaklaştırıcıdır. Şiddet emeli taşırken gözler çok parlarken; his gerektiren durumlarda tam karşıtı hiç uygun olmayan, odaklanmayan bakışlar mevcuttur.

Asli’de prosodi (dilin melodik özellikleri) bozuk olduğu için konuşma suratı ve şiddeti farklıdır. Cenaze, toplantı üzere durumlarda ses yüksektir. Semantik-pragmatik seviyede lisan bozukluğu vardır. (Dilin kavramsal- anlamaya yönelik özellikleri, toplumsal kullanış biçimine uygun değildir).

Konuşma etabında o an geçerli durum, pozisyon, bağlanma, uygun çıkarım yapılamaz. Geçmişte öğrenilen, yeni durumları tanımada kullanılacak bilgileri seçemez, bu nedenle zihin yükü artar, dikkati süratli dağılır. Sözcükleri bu hedefle uygun seçme sorunu nedeniyle çoğunlukla o an hangisi uygundur bulmak maksadı ile konuşmada sık duruş, “ııı”,”eee” üzere karşıdan yardım bekleme durumları mevcuttur.

Teğet, çapraz, uygunsuz konuşma sistemi vardır. Yarattığı anlamsız sözcükleri kullanır. (Çocukluk çağında çocukların ayakkabı için “apat” çorap için “çopat” demesi birçok sefer olağan olup giderek düzelirken AS’de bu kalıcı hale gelebilir).

Bilgi edinmede de problemler mevcuttur. Dikkat üstte söylendiği üzere düşüktür. Kendi ilgi alanına ağırlaşmıştır. Bir çok defa farklı stil öğrenme yolları denenir. Bir.ok sefer de “ağacı görür fakat ormanı göremez”. Takıntıları nedeniyle birçok sefer kendi anlayışına nazaran zora düşmemek emeli ile ritüel (merasim)-rutin (günlük yaşama düzeni) edinmiştir.

Bilgi edinmedeki önemli sıkıntıları ile bir defa öğrenebildiği bir bilgi üzerine ağırlaşır. Ülke bayrakları, tren tarifesi, futbol maçı tarih ve sonuçları… Kimi defa çok fotografik belleğe sahiptirler. Lakin bu bellek birden fazla defa makul bir şeye yönelmiştir. (Tüm keman üreticilerinin isimler, bilirler ama keman çalamazlar.)

AS’linin çocukluk seviyesinde öfke, yıkıcı davranış, agresyon (saldırı), kurallara uymama üzere durumlar bilhassa dikkat caziptir. Korku seviyesi birçok defa çok yüksektir. Sikloid psikoz, şizofreni, paranoya, şizoid kişilik bozukluğu, depresyonla çoğalır. Husus, ilaç, alkol bağımlılığı artar. Panik atak yaşanabilir. (Depresyon %40, Mani %9, Bipolar bozukluk %9, İntihar %7, şizofreni %9, OKB %14, paranoya %9, hipokondriyazis %4’tür.) Hastalık hastalığı, tırnak yeme, sümük karıştırma masaya silme, dışkı ile oynama, bedeni sık yıkama, alkolle silme, tik ve manyerizm sıktır. Boğaz temizleme, garip ses, tourette (özellikle küfür), göz kırpma, yüz buruşturma, yere ayak vurma çoklukla görülür.

Bilişsel- akademik basamaktaki meseleler özgül öğrenme bozukluğu, disleksi, diskalkuli, makrografi (iri harf kullanımı) sözel olmayan öğrenmede düşüklük, vakti ayarlayamama, doğruluk, suçluluk his ve telaşı, DEHB, işleyen bellek zayıflığı (daha az evvel söylenen ismi bile unutma), seçici cevap verme (istediğini duyma) formundadır.

İlerleyen yaşlarda yakın arkadaşı olmama, düşük jest, özel yüz formu, geleneklere uyamama, tuhaf ve öznel ilgi alanları netleşir. Denetleme ve manipülasyondan uzak dururlar. Çocuksu merak ve doğrucu olup palavra söyleyememe değişmez.

Otizmin bir çeşidi olan AS, otistik temel belirtilere;

• Toplumsal bağlantıda (socialization)

• Sözel bağlantıda (communication)

• Hayal gücünde (imagination) yetersizlik tiplerine sahiptir.

Zeka gelişimi açısından fark muhakkaktır. Standart otizmde zeka gerilik oranı %70 civarındadır. Atipik Otizm (ADD-NOS: öbür türlü isimlendirilmeyen yaygın gelişimsel bozukluk) yahut yüklü olarak sözel otizm olarak tanımlanabilir.

Vakit içinde eğitimsizlik, aile yetiştirme biçimi sebebi ile uygulanan sıra beklememe (örneğin bankada) trafiğe uymama, yüksek ses çıkarma, çevreyi kirletme üzere olumsuz davranışlar eğitim, aile, toplum tesirleri ile olağan çocuklarda ortadan yok olsa da AS’de devam eder.

Toplumsal fobi durumunda görülen başarısızlık duygusu, tenkit ve kümeye kabul edilmeme dertleri bu tablo ile benzeşir.

Çocukluk çağı psikozları (şizofreni, depresyon) benzeşen tutumlar kelam mevzusudur. Halüsinasyon, hezeyan sık görülür. Şizoidlerde görülen okuldan kaçma, alt ıslatma-dışkı (noktürnal enürezis, enkoprezis) DEHB, çok fantezi, palavra, yalnızlık, içe dönüklük- çok tek ilgi ağırdır. OKB (anankastik) ile törensel bağ, otonom bulgu, korkutucu niyetler benzeşir. Avoidant (kaçıngan) tipi kişilikle de kendi yapısına karşın sorunu rakip gördüğü kişi yahut karşı kümeye koyarak itilme, yalnız bırakılma durumunda kendini kurban gösterme biçimi birebirdir.

As tetkikinde kullanılan psikometrik, nöropsikolojik testler, laterilizasyon (el, ayak, göz), motor maharet (el-göz, form, görsel motor) dikkat, görsel algı, mekânsal algı, zamansal algı, Rorschach, lisan problemleri (fonoloji, prosodi, gramer, pragmatik, semantik), BT, MR, Pozitron Emisyon tomografisi, QEEG, QEEG ile uyarılmış potansiyeller psikoteknikte kullanılan kimi teknikler kullanılır.

İlaçla kesin tedavisi yoktur. Psikoterapi, küme terapisi, aile terapisi gereklidir. Lakin öğretmen yahut eğiticinin kişiliği konusunda çok hassas olduğu için önemli eğitim görmüş şahıslarca bu süreç devam ettirilmelidir. AS’linin terapisinde bu şahıslar toplumsal ahengi sözel zeka ile yürüttüklerinden her şey net açıklanmalı, numaralandırılıp listelenmelidir.

Motor becerisizlik ve Manyerizm konusunda güzel bir vücut eğitimi kaidedir.

Davranışçı bilişsel terapide depresyonu çözecek EMDR formüller kullanılmalıdır. BIO-FEEDBACK teknikleri ile ferdî hisler ve bunların net dış sözlerinin tanınması sağlanmalıdır.

Toplumsal bağlantı hünerlerinde tanışma, yardımlaşma, iltifat, tenkit, teklife açıklık, karşılıklılık, paylaşmai problemleri çözme, yönetim etme-dinleme, eş-duyum, kaçınma ve sonlandırma teknikleri kullanılmalıdır.

AS’de nörobiyolojik boyut nasıldır? Hasta yakınma yahut şikayetlerine has teşhis, semptomatik, ampirik, fenomenolojik teşhistir. Meseleye neden olan, yol açan, nedene dayalı olana ise etiyolojik teşhis denir. Bu taraftan As’nin genetik temelde etiyolojik bir tanısı şimdi yoktur. Beyinde hastalığa yol açan şikayetlerden sorumlu hasarlı bilginin nerede olduğunu saptayan tanıya lokalizasyona yönelik teşhis denir. Hastalığa yol açan etkenlerin hangi organda ne çeşit hasar yaptığını ise patolojik teşhis saptar. (AS’de net bilinmemektedir.) Prognostik teşhis ise hastalığın nasıl yol aldığı ve düzelip düzelmeyeceği ile ilgilidir. (AS’de tam düzelme yoktur.) Fakat AS ve beyin yapısı şudur;

Temel beyin yapıları amygdala, superior temporal sulcus, orbital frontal sulcus (ventromedical sulcus), anterior cingulate kortekstir. Frontal bölgede düşük metabolizma seviyesi olup, serotonin ve dopamin üzere nörotransmitterler düşüktür.

Amygdala: süratli otomatik belgisiz durumların duygusal çözümlemesini sağlar ve As’de tesiri düşüktür. Orbital frontal korteks: olaylara toplumsal mana yüklemeyle ilgilidir. Evvelki tecrübeler sayesinde yeni bilgilere ulaşmayı sağlar. As’de öğrenme bozulur, dert artar, gerilim yükselir. Prefrontal lobun, dorsalateral bölgesi analitik fikir planlama ve kişilik özellikleri ile ilgilidir.

Premotor korteksteki mirror nöronlar (ayna nöronlar) ise taklit ve empati sağlar. Sağ hemisferdeki fusiform gyrus inferior oksipital gyrus ise yüz tanıma ile ilgilidir. Superior temporal sulcus yüz sözü tanıma, öfke, tiksinme üzere hislerde karşısındakini tanıma ile ilgilidir ve AS’de düşüktür. As’de beynin sağ yarı küresi problemlidir. Cerebellum’da da istikrar ve beden hareketlerini düzenleyen kısım zahmetli görülür.

Sonuçta üstte bahsedilen psikometrik, nöropsikolojik testler uygulanır. MR, NEUROBIOFEEDBACK üzere terapiler denenir ve QEEG ile beyin temel yapıları incelenmelidir.